Futbol fanatları alət kimi: Azərbaycanda və xaricdə...

Futbol üzrə son beynəlxalq oyunlar qalmaqallı keçdi. “Neftçi”nin Çernoqoriyadakı görüşü dava ilə bitdi. “Qəbələ”nin Tiflis "Dinamo"su ilə hər iki qarşılaşmasında hərarət yüksək oldu.

Xüsusən “Qəbələ”nin oyunundan daha çox danışılacaq. Tiflisdəki oyunda gürcülər Zaqatala və Qaxla bağlı plakatlar asaraq bu ərazilərin 3 il Gürcüstanın nəzarətinə düşməsindən sonra sovet hökumətinin sayəsində Azəraycana birləşdirilməsini xatırlatdılar, “Qəbələ”nin bayraqlarını yandırıb fanatlarını döydülər.

Qəbələlilər də təkrar görüşə “layiqincə” hazırlaşıb Borçalını xatırlatdılar və “Dinamo”nun bayraqlarını oda verdilər.

Və bu qalmaqallar mətbuatda elə iştahla işıqlandırıldı, sosial şəbəkələrdə elə bəh-bəhlə şərh olundu ki, ağacların arxasındakı meşə görünməz oldu. Yəni Tiflisdə döyülənlər Qəbələdə döyməkləri ilə ekstaza düşdülər, hansısa məchul siyasi-ideoloji qələbənin dadını çıxardılar. Unudaraq ki, vəziyyət əslində eynilə Cek Londonun məşhur “Martin İden”indəki epizodu xatırladır: tətilə çıxan aşpazlar tətilin kim tərəfindən təşkil olunduğundan xəbərsizdirlər.

Sonunda bir neçə effektə nail olundu: fanatlar milli və dövlət düşüncəsinin “daşıyıcıları”na çevrildi, başqa istiqamətə yönəlməli olan etiraz və narazılıq enerjisi stadionda sublimasiya olundu, nəhayət, məmnunluq hissi ilə dağılışan fanatlar sabit qüvvəyə çevrilərək gələcək “ideoloji qələbələr”ə hazırlaşmağa yollandılar.

Bir sözlə, hamı razıdır: ssenarist də, aktyorlar da.

Əlbəttə, tarix ibrət dərsi vermir, əks halda fanat subkulturası hansı odla oynadığının fərqində olardı. Çünki ssenaristlərə gərək olan anda bu ziyansız görünən dağıdıcı enerji daha irimiqyaslı toqquşmalar üçün düymə rolunu oynaya bilər.

Məsələn, 1969-cu ildə tarixə “Futbol müharibəsi” adı ilə düşən irimiqyaslı müharibə baş verdi. 1970-ci ilin dünya çempionatının seçim mərhələində Honduras Salvadora uduzdu və müharibə başladı. 6 günlük hərbi münaqişədə 2200 nəfər həlak oldu, 130 min salvadorlu Hondurasdan qovuldu.

Sülh müqaviləsi yalnız müharibə bitəndən 10 il sonra bağlandı. O münaqişədə futbol fanatları illərlə davam edən narazılığın “legitimləşdirilməsi” üçün bəhanə və alət oldu (Qavrilo Prinsipin Sarayevodakı güllələri kimi): rifah halı daha yaxşı olan Hondurasda 100 minlərlə salvadorlu miqrantın çalışması yerli əhalidə narazılıq doğururdu. Razvyazka isə stadionda başladı.

***

Unudulur ki, fanatların subkulturası artıq əvvəlindən ayırıcıdır, bölücüdür, ksenofobiya xarakteri daşıyır. Çünki burada “bizimki” və “yad” var. Və “bizimki” həmişə yaxşı, haqlıdır, “yad”a isə bütün müsbət cəhətlərdə imtina olunur.

Bu, sanki başlanğıcdan müharibədir - müharibələrdə rəqibə, düşmənə insan kimi baxmamalısan, əks halda “Öldürmə!” imperativini reallaşdıra bilməyəcəksən. Fanatların da nəzərində dünya bu cür ağ və qaraya ayrılır.

O da unudulur ki, fanat subkulturası heç də öz-özünə, təbii olaraq formalaşmır, praktik olaraq o, süni şəkildə yaradılır (futbol klublarının maliyyə ilə əlaqədar tamaşaçılara ehtiyacı var, yəni ilkin olaraq seyrçilər onlar üçün “sağmal inək”dir).

Burada start şərt klubların bir-birinə qarşı qoyulmasıdır, fanatlar rəqib komandanı düşmən qüvvə kimi dəyərləndirməlidir. Yəni aqressiv bölgü fanatlara lap başlanğıcdan sırınıb.

Hakimiyyətlər tərəfindən futbolun millətçi, şovinist və hətta birbaşa faşist əhval-ruhiyyəsini yaymaq üçün istifadə olunması çoxdan məlum dünya praktikasıdır. Nasist Almaniyasında futbol birbaşa rəsmi təbliğatın aləti sayılırdı.

Mussolini İtaliyasında xüsusi olaraq futbol stadionları tikilir və futbol kultu təlqin edilirdi - bu, faşist ideologemasının ayrılmaz hissəsi idi.

Salazar Portuqaliyasında və Franko İspaniyasında da eyni vəziyyətdi.

Franko dövründə beynəlxalq oyunlar birbaşa rejimin “xalq tərəfindən müdafiə olunduğunu” göstərmək üçün vasitə sayılırdı, kaudilyo isə sağlamlığı imkan verənə qədər tribunada əyləşməyi sevirdi.

Millətçiliyin qızışdırılması üçün futboldan Çili, Argentina və Paraqvayın faşist diktaturaları yararlanırdı. 

Beləliklə, “İdman - sən sülhsən” devizi tamamən unutdurularaq, futbol sağçı, millətçi ideologiyaların yayılması üçün fürsətə çevrilirdi. Məhz sağçı, millətçi ideologiyanın.

İlk növbədə ona görə ki, futbol subkulturası sol dəyərlər üçün təbii deyil. Niyə? Ona görə ki, o, solçuların beynəlmiləlçi dəyərləri ilə toqquşur, aşağıların mədəni inkişafı prinsipləri ilə uyuşmur, üstəlik sinfi yanaşma onlara yaddır.

Futbol fanatları burjua dəyərlərinə qəsd etmirlər, kapitalizmin iqtisadi prinsiplərinə qarşı çıxmırlar. Bunlardan da əlavə, bu subkultura istehlakçıdır, konsümeristdir, “tamaşa cəmiyyəti” prinsiplərinə uyğundur. Burada fanat həm əylənən kütləvi tamaşaçıdır (pop-konsertdə və sirkdə olduğu kimi), həm də aktiv istehlakçıdır. Və bu, sol psixososial təmayülə tamamilə zidd davranış və dəyərlər dəstidir (sol ideologiyalar öz tərəfdarlarına idmanla rekord naminə yox, sağlamlıq və yaradıcılıq üçün məşğul olmağı təklif edir, üstəlik kommersiyalaşmış peşəkar idmanı qəbul etmir. Onlara hansısa idmançının və idmanın kumir səviyyəsinə qaldırılması yaddır).

Əlbəttə, hansısa mərhələlərdə sol ideologiya daşıyıcıları fanat subkulturasına təsir etməyə çalışıblar, ancaq bu, o vaxtadək davam edib ki, klub rəbərliyi buna icazə verib, yaxud komanda ilə iri maliyyəçilər maraqlanıb. Tipik misallar: İtaliyanın “Roma” və “Fiorentina” klubları.

Hətta “Fiorentina”da 1970-ci illərdə “Ultras” fanat klubu tribunalardan “Qırmızı briqadalar”ın plakatlarını qaldırır, neofaşistlərlə küçə öyüşlərinə çıxırdılar.

1990-cı illərdə klub rəhbərliyi ultrasağçıları stimullaşdırdı və proses bitdi. Hazırda İtaliyada da, İspaniyada da yalnız iri biznes üçün maraqlı omayan xırda klublarda Sol fanatlar qalıb.

Yeri gəlmişkən, “Neftçi” klubunun fanatları arasında da solçuların payı böyükdür. Bu isə ondan xəbər verir ki, klub rəhbərliyi hələlik buna barmaqarası baxır. Sabah isə başqa cür olacaq.

Yəni müasir dünyada bölücü, şovinist ideologiyaların stimullaşdırılması üçün futbol fanatları effektiv alət kimi işlədilir. Və vəziyyətin yaxın illərdə dəyişəcəyinə hələlik ümid yoxdur. Əksinə, Azərbaycanda bu proses hələ təzəlikcə start götürüb...//virtualaz.org